Nghề dệt thổ cẩm, đan gùi của đồng bào dân tộc bản địa Nam Tây Nguyên có từ bao giờ, ít ai tường tận. Chỉ biết rằng, những chàng trai, cô gái miền sơn cước khi đôi chân đã biết đi rừng, lên rẫy gieo hạt lúa mẹ và đôi tay biết đong đưa, soạn sửa y phục truyền thống, họ đã được ông bà, cha mẹ truyền nghề truyền thống. Đó là mạch nguồn văn hóa kết nối tự nhiên từ đời này sang đời khác trên miền rừng xanh, núi đỏ.
Nghệ nhân người K’Ho thực hiện các công đoạn chế tác gùi
Nắng lên, tuyến đường Trường Sơn Đông từ Đà Lạt vào miền thần thoại Đưng K’Nớ, Lạc Dương như dải lụa vắt ngang lưng chừng núi. Đưng K’Nớ, theo người K’Ho cắt nghĩa là “vùng đất bằng thần thoại”. Miền đất này “thần thoại” từ cái tên đến sự đổi thay thần kỳ. Từng liệt vào danh sách xã nghèo nhất tỉnh Lâm Đồng một thuở, nay Đưng K’Nớ đã cán đích xã nông thôn mới. Và ở đó có những nghệ nhân buôn làng đang cần mẫn “dệt” nên những huyền thoại. Trong ngôi nhà truyền thống của gia đình bà Bon Niêng K’Glòng, tiếng thoi đưa như bản tình ca đại ngàn xuyên qua nhà sàn. Ở xứ này, chỉ còn chị em nhà nghệ nhân K’Glòng và vài người già vẫn đau đáu với nghề dệt thổ cẩm, làm sống lại những nét hoa văn truyền thống của người K’Ho và cần mẫn giã cây rừng nhuộm màu sợi dệt.
Nghệ nhân K’Glòng truyền dạy nghề dệt cho phụ nữ ở buôn làng
Để dệt nên tấm thổ cẩm mang thuộc tính cơ bản của di sản văn hóa tộc người Tây Nguyên phải thực hiện khá nhiều công đoạn, từ trồng bông, kéo sợi, nhuộm màu, lên khung và ngồi dệt. Nghệ nhân K’Glòng cho biết, người K’Ho không có khung dệt cố định, đó là bộ khung dệt rời bằng 12 thanh gỗ hoặc tre nhiều kích cỡ; mỗi thanh đều có tên gọi và chức năng riêng và từ xưa đến tận bây giờ vẫn không thay đổi. Thổ cẩm trước đây của người K’Ho luôn thoảng hương rừng, nhưng giờ dường như phai lạt, vì qua nhiều công đoạn cầu kỳ, nhiều người không còn thiết tha nữa. Nhưng chị em nhà bà K’Glòng vẫn mê đắm hương sắc ấy. Hàng chục năm nay, đôi bàn tay của họ vẫn luôn nhuốm hương sắc núi rừng, với những màu chủ đạo như đỏ, xanh đen, vàng, nâu, xanh dương...
Để có màu sắc như ý, nghệ nhân phải biết nhuộm sợi, pha màu. Theo lời kể của nhiều người già K’Ho, màu xanh đen, màu chủ đạo trên thổ cẩm thì lấy lá cây t’rửm vò nát, ngâm khoảng hai ngày rồi ép bỏ hết bã, giữ lấy nước cốt. Lấy vỏ sò nung cháy thành bột, trộn muối và hạt bầu giã nát, cho vào nước cốt t’rửm khuấy đều, để cho lắng xuống rồi lấy phần cốt phơi khô thành bột. Khi dùng, lấy bột này hòa với nước tro than củ chuối rừng để nhuộm. Màu xanh dương thì ngâm với lá chàm be, hoặc pha loãng bột màu xanh đen; màu đỏ là cỏ họ dền, cây lốt, hạt cà ri; màu vàng thì củ nghệ dại.
Gùi hoa và trang phục thổ cẩm truyền thống Nam Tây Nguyên
Trên thổ cẩm của đồng bào K’Ho là bức tranh của cuộc sống gắn với văn hóa rừng, biểu hiện khả năng ứng xử, phương thức ứng xử giữa con người với nhau và với tự nhiên. Kỹ thuật tạo hoa văn chủ yếu dựa vào cách đan sợi, cũng có quy tắc truyền thống, nhưng đôi khi là sự sáng tạo thêm của người dệt. Chủ đề hoa văn trang trí trên thổ cẩm truyền thống của người K’Ho thường là các sự vật, hiện tượng tự nhiên, muông thú và các vật dụng quen thuộc trong đời sống sinh hoạt của họ, như cầu thang nhà sàn, răng cưa, lá đùng đình, cổ cườm chim cu, mắt chim... “Hoa văn truyền thống là vậy, nhưng không phải ai dệt cũng giống nhau. Màu sắc, sự phối hợp và cách đan xen các họa tiết trên tấm thổ cẩm cũng tùy cảm xúc, cách nhìn và cả sở thích của mỗi người, nhưng không được rời khuôn phép”, nghệ nhân K’Glòng chia sẻ. Các sản phẩm dệt của người K’Ho chủ yếu là khố, váy, áo, tấm đắp, tấm choàng, dây đeo tay và cột đầu... Ngày nay, do nhu cầu thị trường, cùng sự giao lưu hội nhập, nên xuất hiện thêm các sản phẩm mới, như túi xách, ví và băng cài đầu.
Thời trang từ thổ cẩm của đồng bào dân tộc bản địa Nam Tây Nguyên
Dệt vải là nghề thủ công truyền thống có từ lâu đời, giữ vai trò quan trọng trong đời sống vật chất, tinh thần của phụ nữ miền sơn cước. Nghề đan lát cũng vậy, chỉ khác là dành cho đàn ông. Sau này mới phổ biến, không phân biệt, già trẻ, gái trai, cứ vào mùa nông nhàn là đến mùa đan lát. Nguyên liệu chính dùng trong đan lát của người K’Ho chủ yếu là lồ ô, nứa, dây mây, cây cóc rừng, cây pơ rô, võ cây pết, lá cây sơ đoă... Sau khi lấy từ rừng, nguyên liệu được chọn lựa, xử lý trước khi bước vào các công đoạn chế tác. Ông Ha Pall, xã Tu Tra, huyện Đơn Dương (Lâm Đồng), năm nay đã hơn 60 mùa rẫy. Từ thuở bé, ông đã được cha trao truyền nghề đan lát. Tiếp nối mạch nguồn, ông lại truyền dạy cho con cháu, bà con trong buôn làng để giữ nghề. Đặc biệt là đan gùi hoa, vật dụng không thể thiếu trong đời sống hàng ngày, dùng làm sính lễ, quà tặng và trong các dịp diễn xướng mùa hội.
Thời trang từ thổ cẩm của đồng bào dân tộc bản địa Nam Tây Nguyên
Để có một chiếc gùi hoàn thiện phải trải qua hai mùa mưa nắng. Mùa nắng chuẩn bị nguyên liệu; mùa mưa, mùa nông nhàn là vào mùa đan và trải qua các công đoạn làm nan, cài nan, tạo hoa văn, làm vành, dây ràng, quai và đế. Tất cả đều cần đôi tay tài hoa, sự khéo léo và tỉ mẫn. Ông Ha Pall cho biết: “Giống như dệt thổ cẩm, cách tạo hoa văn, phối màu trên gùi hoa là sự sáng tạo nghệ thuật. Ngày trước, cha ông mình thường dùng chính màu hai mặt của lồ ô để tạo màu, hình thành hoa văn hoặc chế màu từ cây rừng, giờ thì dùng sơn rồi”. Hoa văn trên chiếc gùi của người K’Ho thường là bơ-lơ-mát (hình thoi), lơh-còn-mát (dạng bông lúa), băng-cha-kiang (chữ v)...
Ở tộc người K’Ho nói riêng và các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, nghệ thuật tạo hình chưa tách biệt thành một lĩnh vực độc lập, mà nó được kết hợp đan xen, quyện hòa trong các vật dụng sinh hoạt hàng ngày do chính họ sáng tạo ra. Quan niệm thẩm mỹ, tình yêu với cái đẹp của các cư dân ở đây được thể hiện chủ yếu qua những sản phẩm thủ công trên những tấm thổ cẩm, sản phẩm đan lát, vật dụng sinh hoạt, trang sức và trên những vật thiêng.
Hôm nay, diện mạo mới đã về trên những buôn làng và không gian, môi trường văn hóa, tập tục đã có sự tiếp biến, đổi thay. Song, những nghề truyền thống đặc trưng văn hóa Tây Nguyên vẫn đang được các nghệ nhân buôn làng gìn giữ, trao truyền và tiếp nối.
MAI VĂN BẢO
Nguồn: baolamdong.vn